सोयाबीन पेरायचा विचार करताय का? सोयाबीन पेरणीवेळी कोणती काळजी घ्यावी? सोयाबीनची पेरणी केव्हा व कशी करावी? याबद्दल विचार करणार आहोत. यासोबतच सोयाबीन उत्पादकता वाढवण्याचे मार्ग, सुधारित वाण, माती, हवामान, सोयाबीन पिकासाठी जमीन पूर्वमशागत कशी करावी, सोयाबीनची पेरणी केव्हा व कशी करावी, आंतरपीक पद्धती, खत व्यवस्थापन, आंतरपीकपद्धती कशी वापरावी आदी माहिती पाहणार आहोत.
सोयाबीन हे कमी खर्चात जास्तीत जास्त उत्पादन देणारे पीक म्हणून ओळखले जाते. सोयाबीन हे प्रामुख्याने खरीप हंगामात घेतले जाणारे पीक आहे. त्यामुळे सोयाबीन पिकाची लागवड मोठ्या प्रमाणात होत आहे. सोयाबीन हे महत्त्वाचे तेलबिया पीक म्हणूनही ओळखले जाते. सोयाबीनची लागवड प्रामुख्याने 40% प्रथिने आणि 19% खाद्यतेलामुळे केली जाते. एकूण प्रथिनांपैकी सुमारे 60 टक्के प्रथिने सोयाबीनमधून येतात.
सोयाबीन पिकाचा उर्वरित भाग जनावरांसाठी पोषक आहार म्हणून वापरला जातो. सोयाबीनपासून बिस्किटे, सोया मिल्क, सोया वडी असे १०० उप-उत्पादने तयार करता येतात. त्याचा पालापाचोळा जमिनीवर पडल्याने जमिनीचा पोत सुधारतो. या पिकाचा सोयाबीनला फायदा होणार आहे.
जमिनीची मशागत चांगली असल्यास जमिनीत जास्त बुरशी येते. अशा ठिकाणी पेरणी करताना 10 सेमी खोलपर्यंत बिया पडण्याची शक्यता असते. अशा प्रकारे बियाणे खोलवर पडले तर त्याची उगवण कमी होते. सोयाबीनची पेरणी करताना बिया 3-4 सेंटीमीटरपेक्षा खोलवर पेरल्या जाणार नाहीत याची काळजी घ्यावी.
जातीची निवड प्रचलित असावी
पहिल्या पावसात पेरणी केली आणि त्यानंतर चांगला पाऊस झाला नाही तर उगवणक्षम बिया मरतात किंवा कुजून जातात. त्यामुळे 10 दिवसांत 80 ते 100 मिमी पाऊस पडल्यानंतरच पिकाची पेरणी करावी. पेरणीसाठी, विशेषतः कोरड्या परिस्थितीत समाधानकारक पाऊस पडल्याशिवाय पेरणीची घाई करू नये.
सोयाबीनचे बियाणे तुम्ही स्वतःच्या घरून किंवा दुसऱ्या शेतकर्‍याकडून किंवा बाजारातून बियाण्यांची पिशवी विकत घेतली, तरी त्यांची उगवण चाचणी करावी. पेरणीपूर्वी 8 ते 10 दिवस अगोदर चाचणी करून बियाण्याची समाधानकारक उगवण खात्री करावी.
पेरणीच्या वेळी बियाण्याची उगवण 70 टक्के किंवा त्यापेक्षा जास्त असल्यास एकरी 26 किलो बियाणे वापरावे. यापेक्षा कमी उगवण झाल्यास, प्रत्येक एक टक्का कमी उगवणासाठी 400 ग्रॅम अधिक बियाणे वापरावे. अशा प्रकारे, 60 टक्के उगवण होण्यासाठी सुमारे 30 किलो बियाणे आवश्यक आहे. ज्या बियांचा उगवण दर 60% पेक्षा कमी असेल ते पेरणीसाठी वापरू नये.
पेरणीच्या वेळी बियाण्यांवर प्रथम कीटकनाशके, त्यानंतर बुरशीनाशके आणि शेवटी जिवाणू वाढविणाऱ्या घटकांची प्रक्रिया करावी. सोयाबीन पिकाची पेरणी बियाणे बाजारातून किंवा घरच्या घरी बीज प्रक्रिया केल्याशिवाय करू नये.
सोयाबीनसह आंतरपीक तूर. त्यासाठी आंतरपीक 4:2 (सोयाबीनच्या 4 ओळीनंतर सोयाबीनच्या 2 ओळी आणि सोयाबीनच्या 2 ओळी) आणि ट्रॅक्टरने पेरणी केल्यास 6:1, 5:2 किंवा 4:1 या प्रमाणात घ्यावे. लहान बियाणे. आंतरपीक पद्धतींमुळे पाऊस पडण्याचा किंवा जास्त पावसाचा धोका कमी होतो.
पावसाचे प्रमाण किंवा अतिवृष्टी या दोन्ही स्थितीत रुंद वरंबा पेरणी फायदेशीर ठरते. त्यामुळे हवामानाच्या अंदाजानुसार रुंद वरंबा साडी पद्धतीनेच पेरणी करावी. सर्व शेतकऱ्यांनी पुढील वर्षासाठी लागणारे बियाणे चालू हंगामात त्यांच्या शेतात तयार करावे.
एकदा प्रमाणित किंवा प्रमाणित बियाणे बाजारातून खरेदी केले की, त्यातून तयार झालेले बियाणे पुढील तीन वर्षांसाठी वापरता येते. सोयाबीनच्या बिया सरळ जाती आहेत. (हायब्रीड नाही.) त्यामुळे दरवर्षी बियाणे खरेदी करण्याची गरज नाही. नवीन बियाणे खरेदी करून उत्पादन खर्च वाढवू नका.
सोयाबीन पिकाची पेरणी करताना पेरणीसोबत रासायनिक खताची मात्रा द्यावी. पेरणीनंतर पिकाला खताची मात्रा द्यावी लागत नाही. पेरणीनंतर सोयाबीनला नत्रयुक्त खताची मात्रा दिल्यास पिकाची वाढ जास्त होते. पण त्यात फुले व शेंगांची संख्या कमी असते.
सोयाबीन पिकासाठी जमीन
1) मध्यम
2) खपली आणि पाण्याचा निचरा
3) भरपूर सेंद्रिय पदार्थ
4) स्क्रब आणि क्षारयुक्त जमीन वापरू नका
5) ज्या शेतात पूर्वी सूर्यफूल उगवले होते ते वापरू नका
६) जमीन स्वच्छ, मे महिन्यात नांगरलेली आणि उन्हाळ्यात तापलेली असावी.
7) 6.5 ते 7.5 गुणोत्तर असलेले एक निवडा.
८) अतिशय हलकी चिकणमाती जमीन या पिकासाठी योग्य नाही.
सोयाबीन पिक लागवडीसाठी जमीन
चांगला निचरा होणारी, मध्यम ते भारी, गाळयुक्त जमीन सोयाबीन पिकवण्यासाठी उत्तम आहे. हलक्या जमिनीत सोयाबीनचे उत्पादन कमी होते. पाणी साचलेल्या जमिनीत सोयाबीनचे पीक चांगले येत नाही. सोयाबीन लागवडीसाठी जमिनीचा pH साधारण 6 ते 6.5 असेल तर अशा जमिनीत सोयाबीन पिकाची वाढ चांगली होते. त्यामुळे या सर्व बाबींचा विचार करूनच सोयाबीन पिकासाठी जमिनीची निवड करावी.
सोयाबीन पिक लागवडीसाठी हवामान
सोयाबीन पिके उष्ण हवामानात आणि 18 ते 35 अंश सेल्सिअस तापमानात वाढतात. ते या पिकाला अनुकूल असून पिकाची वाढ चांगली होते. सोयाबीन पिकासाठी दरवर्षी 600 ते 1000 मि.मी. पावसाची गरज आहे.
सोयाबीन पिकासाठी जमीन कशी तयार करावी?
पेरणीपूर्वी जमीन खोलवर नांगरणी करून चांगली मळणी करावी. त्यानंतर हेक्टरी 25 ते 30 गाड्या चांगले कुजलेले शेणखत किंवा कंपोस्ट खत द्यावे.
सोयाबीनची पेरणी केव्हा व कशी करावी?
सोयाबीन पिकाची पेरणी १५ जून ते १५ जुलै दरम्यान करावी. सोयाबीन पिकाची उगवण होण्यासाठी जमिनीत पुरेसा ओलावा असणे आवश्यक आहे. सोयाबीनच्या बिया ४५ x ५ सें.मी. अंतरावर पेरा. पेरणीच्या वेळी बियाणे 3 ते 5 सें.मी. पेक्षा जास्त खोल जाणार नाही याची काळजी घेऊन पेरणी करावी. वाफेवर पेरणी करणे योग्य राहील, तसेच सोयाबीन बियाणे उगवल्यानंतर शक्य असल्यास आवश्यकतेनुसार पाणी द्यावे.
सोयाबीनमध्ये आंतरपीक पद्धतींचा वापर कसा करावा?
सोयाबीन पिकामध्ये आंतरपीक पद्धती 5 प्रकारे वापरता येते. त्या पद्धती पुढीलप्रमाणे असणार आहेत.
- सोयाबीन व तूर पेरणी
- सोयाबीन आणि कापसाची पेरणी
- सोयाबीन आणि ज्वारीची पेरणी
- सोयाबीन आणि भुईमुगाची पेरणी
- सोयाबीन आणि बाजरीची पेरणी
सोयाबीन लागवडीसाठी शेती
विविधता : परिपक्वतेचा कालावधी (दिवसांमध्ये) प्रति हेक्टर उत्पादन क्विंटलमध्ये
- P. K. -472 = 95 ते 105 दिवस = 22 ते 28 क्विंटल
- J. S.-335 = 95 ते 100 दिवस = 25 ते 35 क्विंटल
- मोनेटा = 75 ते 80 दिवस = 20 ते 22 क्विंटल
- M. A. C. S. -13 = 00 ते 00 दिवस = 25 ते 35 क्विंटल
- M. A. C. S.-57 = 75 ते 90 दिवस = 20 ते 30 क्विंटल
- M. A. C. S. -58 = 95 दिवस = 25 ते 35 क्विंटल
- 7) M. A. C. S.-124 = 90 ते 100 दिवस = 30 ते 35 क्विंटल
- M. A. C. S.-450 = साधारणपणे 90 दिवस = 25 ते 35 क्विंटल
- T. A. M. S. -38 = 90 ते 95 दिवस = 23 ते 28 क्विंटल
- T. A. M. S.-98 -21 = 100 ते 105 दिवस = 24 ते 28 क्विंटल
या व्यतिरिक्त, JS 335 ही चांगली वाण आहे पण त्यानंतर Ds228, Js 9305, MACS1188, MACS 1281 असे अनेक नवीन वाण आले आहेत, फुले संगम आहेत आणि जुन्या वाणात काही दोष आहेत जे Js 335 सारख्या नवीन वाणात काढले आहेत. या जातीच्या शेंगा खूप जड आहेत, ही जात कमी वाढणारी आहे.
MACS 1188 आणि फुले संगम उंच वाढणारी, जास्त उत्पादन देणारी, खूप कमी उत्पादन देणारी वैशिष्ट्ये आहेत. ही जात उंच वाढणारी असून त्यात भरपूर पर्णसंभार असल्यामुळे पाने जमिनीवर पडतात आणि जमिनीचा सेंद्रिय कर्ब वाढविण्यास मदत होते. तेव्हा शेतकरी बांधवांनी हे नवीन वाण बनवावे आणि या वाणांची शिफारस संपूर्ण महाराष्ट्रात लागवडीसाठी केली जाते.
बिया : सोयाबीनच्या थेट पेरणीसाठी एकरी 30 ते 35 किलो बियाणे आणि आंतर पेरणीसाठी प्रति एकर 20 ते 25 किलो बियाणे आवश्यक आहे.
या व्यतिरिक्त, Js 335 ही व्हरायटी चांगली आहे पण त्या नंतर खूप नवीन जाती आल्या आहेत जसे की Ds228, Js 9305, MACS1188, MACS 1281, फूले संगम आणि जुन्या जातीत काही दोष असतील ते नवीन जातीत काढून टाकलेले असतात जसे Js 335 या जातीच्या शेंगा जास्त प्रमाणात उकलतात, ही जात बुटकी आहे जास्त वाढत नाही.
MACS 1188 आणि फूले संगम या जाती उंच वाढणारी, जास्त उत्पादन देणारे, अगदी कमी प्रमाणात उकलणारी असे गुणधर्म आहेत या जातीत, उंच वाढणारी असल्याने पाला भरपूर असतो त्यामुळे तो पाला जमीनीवर पडून जमीनीचा सेंद्रिय कर्ब वाढायला पण मदत होते त्यामुळे शेतकरी बांधवांनी या नवीन जाती कराव्यात आणि या जातींची संपूर्ण महाराष्ट्रात लागवडीसाठी शिफारस आहे.
बियाणे : सोयाबीनचे सरळ पेरणीसाठी 30 ते 35 किलो प्रति एकरी तर टोकण पेरणीसाठी 20 ते 25 किलो प्रति एकरी बियाणे लागते.
तणनियंत्रण: सोयाबीन पिकामध्ये वापरता येणारी तणनाशके ही तणनाशके वापरताना कंपनीचे प्रतिनिधी, कृषी शास्त्रज्ञ किंवा दुकानदार यांच्याशी सल्लामसलत करून, झाडांवर फवारणी होणार नाही याची काळजी घ्यावी.
तणनाशके कधी वापरावीत
तण नियंत्रणासाठी, तणनाशक पेंडीमेथालिन ३० इ.सी. 1 ते 1.3 लिटर प्रति एकर 250 ते 300 लिटर पाण्यात मिसळून पेरणीच्या वेळी जमिनीवर फवारावे. पिकाची उगवण झाल्यानंतर 15-20 दिवसांनी शेत तणमुक्त ठेवण्यासाठी एक खुरपणी व एक खुरपणी करावी. किंवा पिकाची उगवण झाल्यानंतर १५-२० दिवसांनी इमिझाथ्यापर ४०० मि.लि. 200-250 लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
उगवणीनंतरची तणनाशके
1) टरगा : बारमाही तणांच्या नियंत्रणासाठी दोनदा लागू केले जाऊ शकते.
२) पर्स्युट (इमिजॅथीपार) : तण निघाल्यानंतर वापरता येते. तण वाढीच्या काळात सक्रिय हवा.
खत व्यवस्थापन : प्रति एकर मात्रा किलो
10 ते 12 गाड्या चांगले कुजलेले शेणखत प्रति एकर, 20:30:18 किलो प्रति एकर वापरा. नत्र : स्फुरद : पालाशाची मात्रा पेरणीपूर्वी किंवा पेरणीच्या वेळी दुप्पट पाभरीसोबत द्यावी. तसेच 8 किलो गंधक, 10 किलो झिंक सल्फेट, 4 किलो बोरॅक्स पेरणीपूर्वी द्यावे.
पिकाच्या वाढीची अवस्था = फवारणी खतांचा प्रकार = प्रति लिटर पाणी
- लागवडीनंतर 10 – 15 दिवस = 19-19-19 = 2.5 – 3 gm + सूक्ष्म अन्नद्रव्ये = 2.5 – 3 gm.
- वरच्या फवारणीनंतर 15 दिवसांनी = 20 टक्के बोरॉन = 1 ग्रॅम + सूक्ष्म पोषक = 2.5 – 3 ग्रॅम.
- फुलांच्या अवस्थेत = 00-52-34 = 4-5 ग्रॅम + सूक्ष्म अन्नद्रव्ये (ग्रेड क्र. 2) = 2.5 – 3 ग्रॅम.
- शेंगा देताना = ००-52-34 = 4-5 ग्रॅम + बोरॉन = 1ग्रॅम.
- वरील फवारणीनंतर 7 दिवसांनी = 00-52-34 = 4-5 ग्रॅम.
महाराष्ट्रात सोयाबीन पिकावर आढळणारी प्रमुख कीड
1) बोअर: ही सोयाबीन पिकावरील एक महत्त्वाची कीड आहे आणि त्याचा प्रादुर्भाव जवळपास संपूर्ण भारतात आढळतो. मादी भुंगा सोयाबीनच्या पानांच्या टोकांजवळ अंडी घालते. अळी अंड्यातून बाहेर पडते आणि देठातून खोडात आणि देठातून खोडात जाते. पिकाच्या सुरुवातीच्या अवस्थेत या किडीचा प्रादुर्भाव रोपाला मरतो. उशीरा प्रादुर्भाव झाल्यास झाडाच्या वाढीवर परिणाम होऊन फुले व शेंगांचे प्रमाण कमी होते.
2) तंबाखूवर पाने खाणाऱ्या किडी: हवामान अनुकूल असल्यास या किडीचा मोठ्या प्रमाणात प्रादुर्भाव होऊ शकतो. मादी पतंग पानाच्या मागील बाजूस गुच्छांमध्ये अंडी घालते. अंड्यातून बाहेर पडणाऱ्या अळ्या सुरुवातीला एकाच झाडाच्या पानांवर गट करून खातात. मग ते सर्व शेतात पसरले. शेंगा लहान असताना संसर्ग झाल्यास, अळ्या शेंगा कुरतडतात आणि आतील कर्नल खातात. अशा परिस्थितीत पिकाचे उत्पादन ७० टक्क्यांहून अधिक घटते.
3) बिहार सुरवंट : हा सुरवंट भारतात सर्वत्र आढळतो. सुरुवातीला, अळ्या एकाच झाडावर गुच्छात राहतात आणि पानांचे हिरवे पदार्थ खातात. त्यामुळे पाने जाळीदार होतात. नंतर अळ्या संपूर्ण शेतात पसरतात आणि संपूर्ण पाने खातात. अळीच्या अळ्या केसाळ असतात आणि सुरुवातीला पिवळ्या रंगाच्या असतात आणि नंतर राखाडी होतात.
4) लीफ बोअरर : कमी पाऊस आणि कोरडे हवामान असल्यास या किडीचा प्रादुर्भाव वाढतो. किडीच्या अळ्या पानांच्या वरच्या बाजूस लहरी पद्धतीने पानांमध्ये बुडतात आणि वाढ पूर्ण झाल्यानंतर ते तेथे पुपल अवस्थेत प्रवेश करतात. एका पानावर एकापेक्षा जास्त अळ्यांचा हल्ला झाल्यास पान कोलमडते व नंतर सुकते व पडते.
5) लीफ कुरळे : सततचा पाऊस आणि ढगाळ वातावरणामुळे या किडीचा प्रादुर्भाव वाढतो. सुरवंट चमकदार हिरव्या रंगाचा असतो आणि स्पर्श केल्यावर ते उडून जातात. एक किंवा अधिक पाने एकत्र येतात, कडा पिवळ्या होतात आणि पाने कुजतात.
6) मावा : या किडीचा प्रादुर्भाव ढगाळ व पावसाळी वातावरणात वाढतो. कीटक पानांच्या मागील बाजूस आणि देठावर राहतो आणि रस शोषून घेतो. हा किडा साखरेसारखा चिकट द्रव स्रवतो. त्यामुळे झाडावर काळी बुरशी वाढते. सोयाबीनवरील मावा पिवळ्या किंवा हिरव्या रंगाचा असतो.
7) शेंगा पोखरणारे : ही प्रामुख्याने कापूस, तूर, हरबरा पिकांवर येणारी कीड असून गेल्या काही वर्षांत सोयाबीन पिकांवर अधिक प्रमाणात दिसून येऊ लागली आहे. शेंगा भरताना शेंगा फुटतात आणि कर्नल आत कुरतडतात.
8) हिरवे ऍफिड्स : तरुण आणि पूर्ण वाढ झालेले कीटक पानाच्या मागील बाजूस राहतात आणि रस शोषून घेतात. त्यामुळे पानांच्या कडा पिवळ्या पडतात आणि पाने कुजतात.
9) शेंगा पोखरणारा : ही कीड सांगली, कोल्हापूर परिसरात तसेच कर्नाटक राज्यात आढळते. मादी पतंग पिकाच्या दाणे भरण्याच्या काळात शेंगांवर अंडी घालते. सुरवंटांच्या अळ्या शेंगा टोचतात आणि आतील बिया खातात. शेंगा बाहेरून निरोगी दिसतात परंतु अळ्या आतील दाणे खातात. त्यामुळे कीटकांचा प्रादुर्भाव शोधणे कठीण होते.
10) हिरवे भुंगे : ही कीड पानाच्या मागील बाजूस राहते व पानातील रस शोषून घेते. या किडीमुळे सोयाबीन पिकांवर विषाणूजन्य रोग पसरण्यास मदत होते.
11) हुमणी : ही अनेक पिकांवरील कीड असून किडीच्या अळ्या जमिनीत राहतात आणि झाडांची मुळे खातात. त्यामुळे पिकाच्या सुरुवातीच्या काळात रोपे सुकतात आणि मरतात. कृमी पेशी जमिनीत सुप्त राहतात. पावसाळ्याच्या सुरुवातीला जेव्हा हवामान अनुकूल असते तेव्हा भुंगे घरट्यातून बाहेर पडतात. हे भुंगे कडुनिंब आणि बाभळीची पाने खातात आणि शेणात अंडी घालतात. खताद्वारे शेतात सर्वत्र पसरते. याशिवाय महाराष्ट्रात सोयाबीन पिकावर लाल मखमली अळी, उंट अळी, पांढरा भुंगा, करडोटा भुंगा इत्यादींचा प्रादुर्भाव कमी-अधिक प्रमाणात होतो.
12) पांढरी माशी : ही कीड पानांच्या मागील बाजूस राहते आणि पानातील रस शोषून घेते. या किडीमुळे सोयाबीन पिकावर विषाणूजन्य रोग पसरण्यास मदत होते.
कीड नियंत्रणासाठी कीटकनाशकांचा वापर
1) भुंग्याच्या नियंत्रणासाठी 10 टक्के दाणेदार फोरेट 10 किलो प्रति हेक्टर या प्रमाणात पेरणीपूर्वी जमिनीत मिसळावे. बियाणे प्रक्रियेत 3 ग्रॅम प्रति किलो या दराने थायोमेथोक्समचा वापर देखील प्रभावी असल्याचे आढळून आले आहे. पाने खाणाऱ्या, पानांवर गुंडाळणाऱ्या आणि पानावर गुंडाळणाऱ्या सुरवंटांच्या नियंत्रणासाठी क्विनॉलफॉस 25 ईसी प्रति हेक्टर 1.5 लिटर किंवा क्लोरपायरीफॉस 20 E.C.1.5 लिटर किंवा इटोफेनप्रॅक्स 10 E.C. 1 लिटर किंवा ट्रायझोफॉस 40 E.C. 800 मिली किंवा इथिओन 50 E.C. 1.5 लिटर किंवा मेथोमाईल 40 SP. यापैकी 1 किलो कीटकनाशकांची आळीपाळीने फवारणी करावी. वरील कीटकनाशके देखील 20-25 किलो प्रति हेक्टर प्रमाणात धुरळणीसाठी वापरावीत.
2) रस शोषणाऱ्या किडींच्या नियंत्रणासाठी मिथाइल डिमेथेनॉन (0.03 टक्के) किंवा फॉस्फोमिडोन (0.03 टक्के) किंवा डायमेथोएट (0.03 टक्के) या कीटकनाशकांची फवारणी करावी.
3) हुमणी बीटलच्या नियंत्रणासाठी 10 टक्के लिंडेन किंवा 2 टक्के मॅलेथिऑन पावडर शेणखतामध्ये मिसळून ते शेतात पसरवण्याआधी मिसळावे. 60 किलो/हेक्टर 5 टक्के क्लॉर्डेन किंवा हेप्टाक्लोर पावडर शेतात मोठ्या प्रमाणात प्रादुर्भाव असल्यास जमिनीत मिसळावे. पावसाळ्याच्या सुरुवातीला भुंगे निघाल्यावर कडू लिंबू व बाभळीच्या झाडांवर कीटकनाशकाची फवारणी करून त्यांचा नायनाट करावा.
महाराष्ट्रातील सोयाबीन पिकावरील प्रमुख रोग व त्यांचे नियंत्रण
1) तांबेरा : सतत पाऊस आणि ढगाळ वातावरण अशी अनुकूल परिस्थिती राहिल्यास हे रोग इतर भागात पसरतात. या रोगांमुळे पानांच्या मागील बाजूस लालसर तपकिरी ठिपके पडतात. पिकाची वाढ मंदावते आणि पाने पडतात. उशिरा पेरणी केलेल्या सोयाबीन पिकाचे जास्त नुकसान झाल्याने या भागातील शेतकरी १५ जूनपूर्वी पेरणी करतात. प्रतिबंधात्मक उपाय म्हणून पीक फुलोऱ्यात असताना हेक्साकोनाझोल ०.१ टक्के रासायनिक फवारणी आवश्यक आहे.
2) खोडाचा राखी करपा : पीक निघाल्यानंतर कोरडे व उष्ण हवामान असल्यास या रोगाचा प्रादुर्भाव जास्त असतो. झाडांची वाढ थांबते आणि झाडे मरतात. देठाच्या खालच्या भागावर काळे डाग दिसतात. या रोगाच्या नियंत्रणासाठी थायरम 3-4 ग्रॅम प्रति किलो किंवा कार्बेन्डाझिम 2-2.5 ग्रॅम प्रति किलो या प्रमाणात वापरावे. तसेच ट्रायकोडर्मा विरिडी या बुरशीपासून तयार केलेल्या बुरशीनाशकाची बीजप्रक्रिया उपयुक्त ठरते.
3) करपा : या रोगाने बाधित रोपे कोलमडून मरतात. जमिनीजवळील खोडावर पांढरी बुरशी आढळते. या रोगाचा प्रादुर्भाव वाढण्यास शेतातील बुरशीचा प्रादुर्भाव कारणीभूत आहे. अशा क्षेत्रावर प्रति हेक्टर 20 किलो क्लोरबीन द्रावणाची प्रक्रिया करावी.
4) जिवाणूजन्य प्रकोप : रोगजनक बॅक्टेरियामुळे पानावर लालसर तपकिरी सुजलेले ठिपके दिसतात. पावसाळ्यात आजारांचा प्रादुर्भाव वाढतो. कार्बोक्‍सिन (०.२ टक्के) बियाणे किंवा फवारणी करून या रोगांचे नियंत्रण करता येते.
5) पानावर ठिपके : बुरशीच्या विविध रोगजनक प्रजातींमुळे पानांवर पिवळे, लालसर, तपकिरी, बेडकाच्या डोळ्याच्या आकाराचे ठिपके दिसतात. बुरशीनाशकांची फवारणी करून त्यांचे नियंत्रण करता येते. त्यासाठी कार्बेन्डझाइम, डायथान एम-४५, डायथान झेड-७८ आणि कॉपर बुरशीनाशके योग्य प्रमाणात वापरावीत.
6) बियाण्यांवर जांभळे डाग : काढणीच्या वेळी सतत पाऊस पडल्यास या रोगांचा प्रादुर्भाव वाढतो. असे रोगग्रस्त बियाणे पेरणीसाठी वापरू नये. तसेच पेरणीपूर्वी बीजप्रक्रिया करावी.
पीक काढणी आणि मळणी
साधारणपणे सोयाबीनची सर्व पाने गळतात. तसेच, जेव्हा 95 टक्के शेंगा पिकतात तेव्हा पीक काढणीसाठी तयार मानले पाहिजे. परंतु सोयाबीनच्या दीर्घ कालावधीच्या वाणांमध्ये शेंगा परिपक्व दिसत असल्या तरी झाडांवर हिरवी पाने दिसतात. तसेच 10 टक्के शेंगा देखील हिरव्या दिसतात. त्यामुळे पीक पक्व होताच काढणी सुरू करावी अन्यथा उशीर झाल्यास शेंगा तडकतात. आणि उत्पन्न कमी होऊ शकते.
मोनाटो ही जात उशिरा कापणीसाठी अतिशय संवेदनशील आहे आणि पीके-452 कापणी उशिरा झाल्यास उत्पादनात 80-85 टक्के घट अनुभवू शकते. सोयाबीनची काढणी केली जाते जेव्हा त्यातील आर्द्रता 17 टक्के असते. तसेच, मळणी करताना, सोयाबीनची आर्द्रता 13-15 टक्के असणे आवश्यक आहे. बियाण्यातील ओलावा 13 टक्क्यांपेक्षा कमी असल्यास मळणीच्या वेळी दाणे फुटण्याचे प्रमाण वाढते किंवा बियाणाचा वरचा कोट तडे जाणे आणि उगवण नष्ट होणे.
मळणीच्या वेळी बियाण्याची आर्द्रता 17 टक्क्यांपेक्षा जास्त असल्यास बियाणे खराब होऊ शकते. त्यामुळे सोयाबीनची काढणी आणि मळणी दरम्यान सोयाबीनमधील आर्द्रता 13-15 टक्के असणे आवश्यक आहे. जेणेकरून सोयाबीनची उगवण शक्ती टिकून राहील आणि दर्जाही चांगला राहील
सोयाबीन काढणी आणि मळणीच्या पद्धती
कापणी आणि मळणी हाताने : जर सोयाबीनचे क्षेत्र कमी असेल किंवा सोयाबीनचा बियाणे म्हणून वापर करावयाचा असेल, तर ही पद्धत त्या भागातील पीक कापून ते शेतात 4-5 दिवस सुकविण्यासाठी सोडून कोरड्या जागेवर ठोठावल्यास अधिक फायदा होतो. किंवा लहान गंजलेली काठी किंवा लाकडी काठी असलेली ताडपत्री. या प्रक्रियेत बियाण्याचे कमी नुकसान होत असल्याने सोयाबीनचे फारच कमी नुकसान होते. त्यामुळे बियाण्याची गुणवत्ता उदा. उगवण टिकवायची असेल तर हाताने कापणी आणि मळणी करणे आवश्यक आहे.
2) हाताने कापणी आणि मळणी मळणी : हाताने कापणी केलेल्या सोयाबीनमध्ये 13-15 टक्के आर्द्रता असते आणि मळणीमध्ये बियाण्याची गुणवत्ता चांगली राहते. परंतु मळणी यंत्राच्या ड्रमच्या क्रांतीचा वेग 400 आवर्तन प्रति मिनिटापेक्षा जास्त नसावा.
3) कापणी व मळणी कॉम्बाइनरद्वारे : पूर्वी कंबाईन हार्वेस्टरचा वापर करून कापणी आणि मळणी करणे फारसे प्रचलित नव्हते, परंतु आता काही भागात कंबाईन हार्वेस्टरचा वापर करून कापणी व मळणी करण्याचे प्रमाण वाढत आहे. कापलेल्या सोयाबीनचीही मळणी कॉम्बाइनने करता येते. पण सोयाबीनची डाळ झाल्यावर दिसते. तसेच या सोयाबीन बियांचे कवचही खराब होऊन उगवण शक्तीवर परिणाम होतो.
बियाणे उत्पादनासाठी असलेल्या बारीक सोयाबीनची कापणी आणि मळणी बारीक कंबाईनर्सने करू नये. कापणी कंबाइनद्वारे मळणी केल्यास 8-10 टक्के बियाणे नुकसान होऊ शकते. सोयाबीन बियाणे मळणी करून, पुर्णपणे स्वच्छ करून काढणीनंतर वाळवावे. बियाणे सुकवताना सोयाबीनच्या आर्द्रतेचे निरीक्षण करणे फार महत्वाचे आहे. जास्त ओलावा बुरशीच्या वाढीस कारणीभूत ठरू शकतो आणि बियाण्याच्या गुणवत्तेवर परिणाम करू शकतो, म्हणून साठवण करण्यापूर्वी बियाणे कोरडे करणे आवश्यक आहे. साधारणपणे, सोयाबीन खळ्यावर किंवा ताडपत्रीवर ३-४ दिवस सुकवले जाते.
रात्रीच्या वेळी बिया झाकण्याची व्यवस्था करावी. जर सोयाबीन बियाणे म्हणून तयार केले असेल तर 10-12 टक्के ओलावा असलेले सोयाबीन वेगवेगळ्या चाळणीने आणि यंत्राद्वारे वेगळे करून पिशव्यामध्ये साठवावे.
पट्टापेर पद्धतीचे फायदे
- पिकाची सूर्यप्रकाश, जागा, अन्नद्रव्ये, जमिनीतील ओल या बाबींसाठी होणारी स्पर्धा कमी होते.
- पिकाची निगराणी, निरीक्षण योग्य प्रकारे करता येते.
- किडी, रोगांचा प्रादुर्भाव लवकर लक्षात येतो.
- चांगल्या रीतीने फवारणी होऊ शकते.
- मधील सऱ्यामधून अतिरिक्त पावसाचे पाणी सरीमध्ये उतरते.
- मूलस्थानी जलसंवर्धन शक्य होते.
- कमी पावसाच्या स्थितीमध्ये ओल टिकून राहते.
- सरीमध्ये जमा झालेले अतिरिक्त पाणी शेताबाहेर काढण्यासाठी वाव राहतो.
- मोकळ्या ओळीमुळे शेतात हवा खेळती राहते.
- पर्यायाने बुरशीजन्य रोगांपासून पिकाचा बचाव होतो.
- मूलस्थानी पावसाच्या पाण्याचे संवर्धन
- सूर्यप्रकाशाचा पुरेपूर उपयोग होतो.
- शेतात हवा खेळती राहते.
- ओलिताची सोय असल्यास पाणी देणे सोयीचे.
- तुषार सिंचनाचा होतो फायदा.
- कीड व रोगाचा प्रादुर्भाव कमी होतो.
- कीडनाशक फवारणी करणे अत्यंत सोयीचे असते.
- पिकाची निगराणी वा निरीक्षण सुलभ करता येते
- प्रत्येक पट्ट्याचे व्यवस्थापन सोयीचे होते.
- बियाणे वापरात व खर्चात बचत होते.
- पिकाची एकसमान वाढ होते.
बचत
- सोयाबीन साठवताना खालील गोष्टी लक्षात ठेवणे गरजेचे आहे.
- साठवणुकीच्या वेळी पोत्यांवर लाकडी पाट्या ठेवाव्यात जेणेकरून ओल्या सोयाबीनचा तळाला स्पर्श होणार नाही.
- पिशव्या अशा प्रकारे ठेवाव्यात की पिशवीच्या चारही बाजूंनी हवा खेळत राहते.
- एकावर एक पोती न ठेवता एका गोणीवर दोन पोती ठेवावीत. 5 पेक्षा जास्त गोण्या ठेवू नका.
- आवश्यकतेनुसार गोदामाची साफसफाई करणे आणि आवश्यक असल्यास कीटकनाशकांची फवारणी करणे.
- अशा प्रकारे सोयाबीन पिकाचे व्यवस्थापन केल्यास 20-25 किलो सोयाबीन काढता येते.
सोयाबीन पिकाच्या अधिक उत्पादनासाठी महत्त्वाचे मुद्दे
- धूळ पेरू नका.
- सुपीक, मध्यम ते भारी, पाण्याचा चांगला निचरा होणारी जमीन निवडावी.
- एकात्मिक खत व्यवस्थापन सेंद्रिय, रासायनिक व जिवाणू खतांच्या शिफारशींनुसार करावे. नत्रयुक्त खतांचा वापर कमी प्रमाणात करावा.
- पेरणी वेळेवर म्हणजेच २० जून ते १० जुलैपर्यंतच करावी.
- रोग व कीड व्यवस्थापनाच्या दृष्टिकोनातून पिकांची फेरपालट करावी.
- पेरणीपूर्वी बियाणांची उगवण घरीच तपासावी.
- शेतकऱ्यांनी स्वतःचे बियाणे तयार करावे.
- पेरणीपूर्वी बियाण्यांवर बुरशीनाशकाची प्रक्रिया करावी आणि त्यानंतर जिवाणूंची वाढ होते.
- बियाणे 4 सेंटीमीटरपेक्षा खोलवर पेरता कामा नये.
- उतार आडवा तसेच पूर्व-पश्चिम पेरणी करावी.
- पेरणीसाठी आवश्यक असलेल्या दुप्पट बियाणे उपलब्ध असल्यास दुबार पेरणीची व्यवस्था करता येते.
- पीक फुल येईपर्यंत तणमुक्त ठेवावे. पीक फुलावर असताना किंवा नंतर छाटणी करू नये.
- दुस-या गळतीच्या वेळी कबुतराला दोरी बांधावी म्हणजे कडं तयार होतात, त्यामुळे मुळाशी पाणी आणि मातीची बचत करता येते.
- ज्या शेतात पाण्याचा निचरा होत नाही, तेथे 5 क्विंटल/हेक्टर जिप्सम पूर्वमशागतीच्या वेळी मिसळावे.
- फेरस सल्फेट 0.5 टक्के (50 ग्रॅम) + 25 टक्के (25 ग्रॅम) चुना 10 लिटर पाण्यात मिसळून चुनखडीच्या शेतात सोयाबीन पिकावर दोनदा फवारणी करावी (सामु 8.0 पेक्षा जास्त). पहिली फवारणी पीक फुलोऱ्यात असताना आणि दुसरी फवारणी शेंगा धरत असताना करावी.
- एकात्मिक कीड व्यवस्थापनाचा अवलंब शिफारशीनुसार केला पाहिजे जेव्हा कीटकांची आर्थिक हानी पातळी गाठली जाते.
- दरवर्षी मुळांच्या कुजण्याचे प्रमाण वाढवण्यासाठी जैविक बुरशीनाशक ट्रायकोडर्मा व्हीआरडी 2.5 किलो + 50 किलो शेणखतामध्ये मिसळावे.
- पीक फुलोऱ्याच्या आणि शेंगा भरण्याच्या अवस्थेत असताना पाण्याचा ताण पडल्यास आणि सिंचनाची सोय उपलब्ध असल्यास क्षेत्राला संरक्षित सिंचन द्यावे.
- मळणी करताना ड्रमचा वेग 300-400 फेऱ्या प्रति मिनिट असावा. म्हणजे चांगली उगवण असलेले बियाणे उपलब्ध होईल.
- सोयाबीन रब्बी हंगामात घेऊ नये कारण हे पीक तांबेरा रोगास अतिसंवेदनशील आहे.